(लोक चुट्का) मनकान्छे

(लोक चुट्का) मनकान्छे

सङ्कलन-- सरण राई

"पानी भर्न जान्छेस् , मनकान्छे ?"
"किन जान्थे नि बिरामी मान्छे |"
"घाँस काट्न  जान्छेस् , मनकान्छे ?"
"किन जान्थे नि बिरामी मान्छे |"
"काम गर्न जान्छेस् , मनकान्छे ?"
"किन जान्थे नि बिरामी मान्छे |"
"बजार जान्छेस, मनकान्छे ?"
किन जान्न नि  रहरेमान्छे |"

२०७३ असार २२, धरान

शिशुजन्य लोकवार्ता ( Folk Lure )

शिशुजन्य लोकवार्ता ( Folk Lure )

इर्की...मिर्की ...दुवाकी ..छिर्की ...चाँपे ...लौरी ...गोपी... गाई ...इस,,,तीस .. पुग्यो...पुगेन ... बाह्रै...बीस ..


साङ्लोले बाँध्दा भएन
डोकोले छोप्दा भएन
ढ़िकीले किच्दा भएन ...
ल .है .. मेरो भोटे कुकुर छाडीदिएँ है !

प्रेरक प्रसंग

 प्रेरक प्रसंग

महान विचरक कन्फ्यूसियस चीनमा ठुला दार्शनिकका रुपमा परिचित थिए । चीनको सम्राट पनि उनको धेरै आदार गर्थे । एक दिन चिनियाँ सम्राटले उनीसँग भने , ‘ कन्फ्यूसियस मलाइ त्यस्तो मानिस भएको ठाँउमा लैजाउ जो सवैभन्दा महान छ । ’
सम्राटको आदेश खस्न नपाउँदै कन्फ्यूसियसले भने , ‘ त्यस्तो महान मन्छे त तपाई आफै हुनुहुन्छ , किनकि जसले सत्य थाहा पाउने इच्छा राख्छ त्यो नै महान हो । ’
कन्फ्युसियसको जवाफ सुनेपछि एक छिन सोचेर सम्राटले भने , ‘ तिमी मलाई म भन्दा पनि महान मानिसको बारेमा भन । ’ सम्राटको आदेश पाउनासाथ कन्फ्युसियसले भने , ‘तपाई भन्दा महान मै हुँ । किनकी म सत्यलाई प्रेम गर्छु ।'
सम्राटले फेरि भने , ‘त्यो त हो , तिमी म भन्दा त महान छौ । तर मलाई त तिमी भन्दा पनि महान मानिस चाहियो । ’ सम्राटको चाहना बुझेपछि कन्फ्युसियसले भने , ‘ त्यसो भए ठिक छ , तपाई म सँग हिड्नुहोस् । म तपाईलाई त्यस्तो मानिसकहाँ लिएर जान्छु , जो हामी सबैभन्दा महान छ ।'
त्यसपछि दुवै महान मान्छेको खोजीमा हिडे । एक ठाँउमा उनीहरुले एकजना वृद्ध मानिसले कुवा खनिरहेको देखे । दार्शनिक कन्फ्युसियसले भने , ‘सम्राट हेर्नुस , यी मानिस धेरै वृद्ध भइसकेका छन । शरिर पनि धेरै दुर्वल छ र पनि कुवा खनिरहेको छन । ’ सम्राटले त्यसको कारण जान्न खोजे । यति वृद्ध अवस्थामा पनि उनी किन यसरी सकी – नसकी कुवा खनिरहेका छन ? कन्फ्युसियसले जवाफ दिए , ‘ उनी यो सब परोपकारका लगि गरिरहेका छन् सम्राट । उसको आनन्द अनुभुति परोपकारमा निहित छ । जसको तनमन यस्तो आनन्दाभुतिमा निहित छ , अव यो भन्दा महान के हुन सक्ला र ? होइन त सम्राट ? ’ सम्राटलाई उनको तर्क चित्त बुझ्यो । त्यसपछि उनले ति वृद्धालाई ठुलो सम्मान दिए ।

Langtang Lirung #Nepal #Himalayas #Mountains

(चिनियाँ लोककथा) मालियाङ र उसको जादुगरी बुरुस

चिनियाँ लोककथा
मालियाङ र उसको जादुगरी बुरुस
(हान जातिको एक कथा)

अनुवादक– पूर्णबहादुर एम. ए.
संक्षेपिकरण– सरण राई


कुनै बखत बालककालमा नै टुहुरा भएको मालियाङ नाँउको एउटा केटो थियो । ऊ दाउरा बेचेर र घाँस काटेर जिविका चलाउथ्यो । केटो चलाख थियो र चित्रकला सिक्न चाहन्थ्यो । तर बुरुस किन्ने उसको सामथ्र्य थिएन ।
एकदिन उसले स्कुलमा मास्टरले चित्र लेखिरहेको देख्यो । मुग्ध भएर उसले बुरुस माग्यो  तब मास्टरले “भिखारीले पनि चित्र लेख्छ ?” भन्दै उसलाई धपायो । तर मालियाङको चित्र लेख्न सिक्ने इच्छा तीव्र थियो । “गरिब भएँ भन्दैमा मैले चित्र लेख्न सिक्न किन नपाउने ?” मनमनै उसले प्रश्न ग¥यो ।
उसले चित्र लेख्ने सङ्कल्प ग¥यो र अभ्यास गर्न थाल्यो । दाउरा जम्मा गर्दा हाँगाले बालुवामा चराहरू कोर्ने गथ्र्यो । पानीमा औला चोपेर ढुङ्गामा माछाहरू कोर्ने गथ्र्यो । पर्खालहरूमा पनि ऊ चित्रहरू लेख्ने गथ्र्यो ।
समय बित्दै गयो । मालियाङले चित्र लेख्ने अभ्यास प्रत्येक दिन गर्ने गरेकोले चाडै उन्नति ग¥यो । उसले कोरेका चित्रहरू चरा, माछा जिउदैजस्ता लाग्थे । यस्तो देखेर मानिसहरू धेरै प्रभावित हुन्थे । तर ऊसँग बुरुस थिएन  र सोच्दथ्यो— “बुरुस भए म कति सुखी हुने थिएँ ।”
एक रात मालियाङलाई सपनामा  सेतो दाह्री भएको एक जना बुढो मानिसले एउटा बुरुस दियो र भन्यो— “यो जादुगरी बुरुस हो, होसियारीसाथ प्रयोग गर्नु ।” केटो झसङ्ग बिउझ्यो । ‘यो सपना हो’ भन्ने सम्झिरहेको बेला उसको हातमा त्यो जादुगरी बुरुस थियो र ऊ आश्चर्यमा मग्न भयो ।
उसले त्यस बुरुसले चराको चित्र लेख्यो । चित्रको चरा आकाशतर्फ उडदै गएर उसलाई गाएर सुनाउन थाल्यो । माछा लेख्यो, माछा पुच्छर हल्लाउदै नदिभित्र पसेर खेल्न थाल्यो । मालियाङ अत्यन्त आनन्दले सिरिङ्ग भयो ।
केटो मालियाङ आफ्नो जादुगरी बुरुसले गाँउका गरिबहरूका लागि हलो, कोदालो, डिबिया, बत्ती, बाल्टी इत्यादी लेखि दिने गथ्र्यो ।
मालियाङसित भएको जादुगरी बुरुसको बारेमा जमिनदारले थाहा पाएर उसलाइै पक्रेर लग्यो र आफ्ना लागि चित्र कोर्न लगायो तर उसले मानेन । नमानेकोले उसलाई  एउटा तबेलामा थुनेर धेरै दिन भोकभोकै राख्यो । हिउँ पर्न थाल्यो,जाडो र भोकले मालियाङ मरि सक्यो होला भन्ने सोचेर जमिनदार उसलार्इ हेर्न  गयो तर मालियाङ टूलो अगेनुमा रोटी सेक्दै खाईरहेको थियो । जमिनदारले सोच्यो कि उसले चित्र लेखेको हुनु पर्छ । त्यस पछि जमिनदारले मालियाङलाई मारेर उसको जादुगरी बुरुस खोसेर ल्याउन मानिसहरू पठायो  तर त्यहाँ मालियाङ थिएन । एउटा भरेङको चित्र थियो । जमिनदार भरेङ चढेर पिछा गर्न थाल्यो  तर तेस्रो सिँढी चढ्दा भरेङ बिलायो र जमिनदार जमिनमा पछारियो ।
मालियाङ अब त्यस गाँउमा लुकेर बस्न सक्दैनथ्यो । उसले एउटा घोडाको चित्र लेख्यो र त्यही घोडामा चढेर भाग्दा जमिनदार र अरु बीस जनाले पछ्याउन थाल्यो । मालियाङले  जादुगरी बुरुसले धनुष र तीर लेख्यो । तीरलाई धनुषमा लगाएर हान्यो । तीर जमिनदारको घाँटीमा लाग्ने बित्तिकै जमिनदार घोडाबाट खस्यो । मालियाङ भाग्न सफल भयो ।
मालियाङ धेरै टाढा गएर एउटा सहरमा बस्न थाल्यो । सहरमा काम पाउन नसकेकोले चित्रहरू लेखेर बजारमा बेच्थ्यो । उसको बारेमा कसैले थाहा नपाओस् भनेर उसले लेखेका चित्रहरूका चराहरू अङ्गभङ्ग हुन्थ्यो । कसैको खुट्टो हुन्नथ्यो भने कसैको आँखा वा चुच्चो । यसो हुँदा ती सजीव हुँदैनथे ।
एक दिन आँखा नभएको सारस लेखिसकेपछि टाउकोमा मसीका थोप्लाहरू छर्किदा आँखा नभएको ठाँउमा पर्न गयो । यति हुने बित्तिकै सारस उडेर गयो । तुरुन्तै सारा सहरमा होहल्ला मच्चियो  । बादशाहकहाँ पनि यो खबर पुग्यो । खबर सुन्नासाथ  बादशाहले मालियाङलाई लिएर आउन अफिसरहरू पठायो ।
बदशाहको निर्दयी व्यवहारबारे उसले सुनिसकेको थियो र उसका लागि  चित्र लेख्न ऊ राजी थिएन ।  त्यसकारण बादशाहले नागराजको चित्र लेख्न र फिनिक्स(मुजुर)को चित्र लेख्न हुकुम दिँदा घिनलाग्दो बिषालु भ्यागुता र फोहोरी कुखुरा लेखि दियो । बिषालु भ्यागुता र फोहोरी कुखुराले दरबार वरीपरि घुमेर फोहोर पारेकोले  बादशाह रिसायो । मालियाङलाई उसको जादुगरी बुरुस खोसेर झ्यालखानामा कैद ग¥यो ।
बदशाहले जादुगरी बुरुसले सुनको पहाडहरू लेख्यो  तर ती सुनका पहाड नभई ढुङ्गाको थुप्रो भयो । त्यो भत्केर लड्दा बाखशाहको खुट्टा किच्यो ।
तैपनि लोभमा परेका बादशाहले सुनको इँटहरू लेख्यो । त्यसले चित्त नबुझेर सुनको लामो डन्डी लेख्यो ।  तर चित्र लेखिसकेपछि  तिम्रो विचारमा त्यहाँ के  भयो होला ? सुनको डन्डी त लामो सर्प भएर मुख आ गरेर    बाशाहलाई खान झम्टन थाल्यो । भाग्यवश अफिसरहरूले उसलाई बचाए ।
बादशाहले अब जादुगरी बुरुस  प्रयोग गर्नु हुँदैन भन्ने महसुस ग¥यो । मालियाङलाई झ्यालखानाबाट मुक्त गरेर सुन–चाँदी दिई राम्रो बोली गर्दै राजकुमारी पनि दिने बाचा गरेर चित्र कोर्न फकायो ।
मालियाङले पनि मानेको जस्तो ग¥यो  तर उसले मनमनै आफ्नो योजना बनाइ सकेको थियो ।  बादशाह सोच्न लाग्यो— “उसले पहाड लेख्यो भने जङ्गली जानवरहरू निस्कन सक्छन् । बरु समुद्र लेख्नु जाती छ ।”
यसकारण मालियाङलाई समुद्र लेख्न अह्रायो । मालियाङले जादुगरी बुरुसले समुद्र लेख्यो । एक अपार सफा समुद्र देखा प¥यो । बादशाहले भन्यो—“यस समुद्रमा किन कुनै माछा छैन ?”
मालियाङले केही बिन्दुहरू थपि दियो । तुरुन्तै माछाहरू देखा परे । जब ती माछाहरू टाढा जान लागे, बादशाहले भन्यो— “छिटो एउटा डुङ्गा लेख । त्यसमाथि बसेर माछा हेर्न म समुद्रमा जान चाहन्छु ।”
मालियाङले एउटा ठूलो डुङ्गा लेख्यो, त्यसमा बादशाह, रानी, राजकुमारीहरू र धेरै मन्त्रीहरू बसे । त्यसपछि उसले केही रेखाहरू लेखेर बतासको रेखा खिच्यो । समुद्रमा हलुका तरङ्ग देखा परे अनि डुङ्गा चल्यो ।
तर बादशाहलाई डुङ्गाको गति ढिलो लाग्यो र भन्यो— “बतास अलि कडा बनाऊ ।”
मालियाङले दुई–चार धर्साहरू कोरेको मात्र थियो । हावा जोडले चल्न थाल्यो, छालहरू निस्कन लागे । डुङ्गा समुदको बीचतिर जाँदै थियो ।
मालियाङले फेरि केही बढ्ता धर्साहरू तान्यो, समुद्र गर्जन लाग्यो, ठूला छालहरू उठे र डुङ्गा उल्टन लाग्यो ।
बमदशाह जोडले कराउन लाग्यो— “बतास बढी भो । भयो, भयो म भन्दै छु ।”
तर मालियाङले वास्ता गरेन । उसले जादुगरी बुरुस चलाउदै गयो, आँधी चर्किदै गयो । छालहरू जहाजको छतमा पनि पसे । बादशाह निथ्रुक्क भिज्यो । मस्तुल बेसरी समाएर मालियाङलाई मुक्का देखाउँदै ऊ जोरसित कराईरह्यो ।
मालियाङले चाहीँ नसुनेजस्तो गरिरह्यो, बतासको धर्साहरू खिच्दै गयो । ठूलो तुफान आयो । डुङ्गा पल्टेर चकनाचूर भयो । बादशाह र उसका मन्त्रीहरू समुद्रमा डुबे ।
बादशाह मरिसकेपछि मालियाङ र उसको जादुगरी बुरुसको कथा जताततै फैलियो । तर मालियाङलाई के भयो ? कसैले निश्चयपूर्वक केही भन्न सकेनन् ।
कोही भन्छ कि ऊ आफ्नो गाँउमा फर्केर आफ्ना किसान साथीहरूसित बस्न गयो ।
अरुहरू भन्दछन्— ऊ पृथ्वीमा अन्यत्र घुम्न गयो र ऊ जहाँ गए पनि उसले गरिबहरूको निम्ति लेख्यो ।

साभार— चिनियाँ लोककथा

(किरात लोककथा) आगो र पानी

आगो र पानी

संकलक— शिवकुमार श्रेष्ठ
संक्षेपिकरण— सरण राई

तागेरा निङवाफुमाङले सम्पूर्ण प्राणीहरूको भलाईका लागि आगो र पानीको सृष्टि गरे । एकदिन आगो र पानीको बीचमा तँ ठूलो कि म ठूलो भन्ने कुरामा ठूलो झगडा भयो ।
आगोले पानीलाई भन्यो— “तँभन्दा म ठूलो हुँ, किनभने म संसारलाई डढाउन सक्छु । तेरोभन्दा मेरो शक्ति ठूलो छ ।”
पानीले पनि आगोलाई भन्यो— “तँभन्दा म ठूलो हुँ , किनभने म संसारलाई डुबाउन सक्छु । तँलाई समेत निभाउन सक्छु ।”
त्यसपछि फेरि आगोले पानीलाई भन्यो— “तँ बढि के कुरा गर्छस् ? मेरो बाबु सूर्य हो, उसलाई भनेर खडेरी  पारी दिन्छु । तेरो मुहान नै सुकाइदिन्छु । समुद्र पनि सुकाइ दिन्छु ।”
यसरी वादविवाद चलेपछि पानीलाई आगोसित साह्रै रिस उठ्यो र आगोलाई एकै छाक बनाइदिन्छु भन्दै लखेट्न थाल्यो । आगो भाग्दै गयो , पानीले लखेट्दै गयो । अन्तमा आगोले  दलसिङ ढुङ्गाको छेउमा पुगेर भन्यो— “पानीले मलाई लखेट्दै छ र मलाई मार्न आँट्यो । तिमीले आफ्नो शरीरभित्र मलाई नदेखिने गरी लुकाई मेरो ज्यान बचाईदेऊ । त्यसवापत म तिमीलाई वरदान दिन्छु ।”
दलसिङ ढुङ्गाले आगोलाई सोध्यो— “ के वरदान दिन्छौ ?”
आगोले दलसिङ ढुङ्गालाई जवाफ दियो— “तिमीले आफ्नो शरीरभित्र मलाई नदेखिने गरी लुकाएर मेरो ज्यान बचाई दियौ भने म तिमीलाई तीनवटा वरदान दिनेछु । पहिलो वरदान तिमी पृथ्वीमा आगोको माउ भई रहनेछौ । चकमक वा फलामको टुक्रा  तिमीसित जुधाएमा वा ठोकाएमा  आगोको झिल्का निकाल्न सक्नेछौ । दोस्रो वरदान नाकझोङ, धामी, येवा, बिजुवाले तिमीलाई हातमा लिई मन्तरेर  हानेमा बोक्सी डायनीहरूलाई भगाउन सक्नेछ । तेस्रो वरदान प्रेतात्माहरूलाई नाकझोङ, धामी, येवा, बिजुवाले तिमीलाई हातमा लिई मन्तरेर  हानेमा ती प्रेतात्माहरूलाई  भगाउन सक्नेछ ।”
यस्ता वरदान पाउने भएपछि दलसिङ ढुङ्गाले आगोलाई आफ्नो शरीरभित्र नदेखिने गरी लुकायो । आगोलाई लखेट्दै आएको पानी त्यहाँ आईपुग्यो तर आगोलाई देखेन । त्यसपछि पानी दलसिङ ढुङ्गालाई छोप्दै बगेर गयो । पानीले आगोलाई भेटाउन सकेन र आगो बाँच्यो ।
त्यसरी दलसिङ ढुङ्गाले आगोलाई बचाएकोले वरदान पायो । आज भोलि पनि मानिसहरूआगो चाहिएको बेला चकमक र दलसिङ ढुङ्गा जुधाएर आगो पार्छन् । नाकझोङ, धामी, येवा, बिजुवाले दलसिङ ढुङ्गा हातमा लिई मन्तरेर  बोक्सी डायनीहरू, प्रेतात्माहरूलाई हान्ने गर्छन् ।

***
रारा ताल